به گزارش صریح خبر شاید مسیر طولانی بنظر بیاید، ولیدیدن تنها مسجد گیلان که با خط کوفی تزیین شده، خالی از لطف نیست.

بنای باشکوهی که یکی از عجایب هفت‌گانه گیلان معرفی شده اما بقول شادوران منوچهر ستوده «چون دری در خلاب». اول بار وقتی نویسنده کتاب از «آستارا تا استرآباد» در دهه ۱۳۴۰خورشیدی، بقایای این مسجد تاریخی را در جنگل‌های دیناچال دید، برایش تعجب‌آور بود که بنای« اسپی مزگت» از دید تیزبین «یاسنت لوئی رابینو»، کنسول انگلیس در رشت در اوایل قرن بیستم، دور مانده است.

اگرچه فاصله اسپی مزگت از جاده اصلی حدودا یک کیلومتر و نیم بیشتر نیست، اما کمتر پیش آمده مسافرانی که در ورودی اصلی تفرجگاه دیناچال توقف می‌کنند، برای دیدن بقایای مسجدی بروند که در دوره سلجوقی ساخته شده است.

خوشبختانه تابلوی معرفی مسجد در مسیر اصلی رشت به تالش، راهنمای خوبی است. از ابتدای تابلو تا نزدیک مسجد، جاده تماما آسفالت است، با تونل سبزی از درختانی بلند. اگر بدانید این جاده به فاصله اندکی از جاده تاریخی دوران سلجوقی ساخته شده، در گام برداشتن تعجیل نخواهید کرد، به‌ویژه آنکه حریم مسجد گورستانی بوده بجامانده از قرون ۶ و ۷.

نزدیک به جاده، کتیبه سنگی سفیدی با آرم سازمان میراث فرهنگی، اطلاعات مختصری از مشخصات مسجد را حک کرده است. کمی جلوتر بنای عظیم اسپی مزگت پیداست. تنها محافظش، شیروانی‌های سبزرنگی است که میراث فرهنگی برای جلوگیری از نزولات جوی بر بالای آن نصب کرد.

تنها ورودی اصلی سالم مانده، طاق بلندی است که ارتفاع عظیم آن ردی از معماری دوره سلجوقی را در خود دارد. نیمی از شبستان دو ضلع باقی است.

خوشبختانه نقوش دیوارها و سرستون‌ها و تزیینات گیاهی هنوز به همان زیبایی است که شادروان ستوده توضیح داده، اما اینجا هم یادگاری بازدیدکنندگان، بر بخش‌های باقی مانده مسجد آزار دهنده است.

بر دیواره شمالی کتیبه‌ای به خط کوفی مشتمل بر آیات قرآن دیده می‌شود. خوانش آن مشکل است ولی از یادداشت‌های ستوده می‌توان فهمید که آیه « لَمْ یَخْشَ إِلَّا اللَّهَ ۖ فَعَسَىٰ أُولَٰئِکَ أَنْ یَکُونُوا مِنَ الْمُهْتَدِینَ» باشد(توبه ۱۸).

قدمت اثر برای این پژوهشگر نامعلوم مانده است ولی ستوده می‌نویسد: «معلوم نیست بانی این بنا کیست. … وضع بنا و کتیبه کوفی ساده آن گواهان صادق بر قدمت بنا هستند، اما هر دو خاموش به ما می‌نگرند و نشانی از بانی نمی‌دهند.» وی همچنین می‌نویسد: « در دنباله این آیه بدون شک نام بانی می‌آمده است که امروز هیچگونه اثری از آن باقی نیست. این کتیبه که ابتدای همین دهلیز بوده، روزی چهار دهلیز اطراف را تزیین می‌داده است.»

اگر از انجیرها و خزه‌های روییده، بر دیوار و ساروج مسجد بگذریم، دیدن بخش‌هایی از ستون‌های مسجد که داخل گودال‌های عمیق فروافتاده رنج‌آور است، به‌ویژه آنکه متوجه می‌شویم این مسجد بر اثر سیلاب رودخانه دیناچال تخریب شده است. این را یک باستان شناس می‌گوید که سال ۱۳۸۵ سرپرست فصل اول کاوش‌های باستان شناسی بود.

«یوسف فلاحیان» با اشاره به فاصله ۲ کیلومتری مسجد از ساحل دریای کاسپین می‌گوید: اسپی مزگت یک بنای منفرد در دل جنگل نبوده، بلکه به شواهد باستان‌شناسی در کنار مسجد گورستانی هم بوده است و گمانه زنی‌ها و کاوش‌های باستان‌شناسی برای اطلاع از وضعیت غربی مسجد که تخریب شده و بررسی وضعیت استقرار در اطراف مسجد، در سال ۷۹ تا ۸۱ و همچنین سال ۱۳۸۵ صورت گرفته و محوطه‌ای نزدیک به ۶هکتار نقشه برداری شده است.

وی می‌افزاید: این مسجد در کنار گورستان بنا شده و شواهد سکونت همزمان در اطراف آن کشف نشده است. علی‌القاعده می‌بایست در کنار مرکز جمعیتی بوده باشد ولی اینطور نیست و شاید یک نوع قبرستانی که دورتر از مرکز جمعیتی بوده و نیاز به مسجد بزرگ داشت و به‌نظرم کانون جمعیتی در فاصله بین یک تا ۱۰کیلومتر بوده است.

«ولی جهانی» عضو هیات باستان شناسی برای گمانه‌زنی ۷۹ تا ۸۱ بود. معاون فعلی اداره کل میراث فرهنگی گیلان از دسته‌بندی‌های سفالینه‌های یافته شده در حریم مسجد، قدمت آن را به دوره «ایلخانی» نسبت می‌دهد.

با این‌حال، «یوسف فلاحیان» در کاوش‌های خود یک پاشنه در سنگی صحه‌ای مضاعف بر وجود ساختمان و درگاه در محل کشف کرد و دلایل آورد که:« حفاری در این محل نشان داد که دو دوره سکونت در این نقطه دیده می‌شود؛ یکی دوره صفوی و بعد از آن است که در این مکان خانه‌های مسکونی علم شده است و دیگری مستقیما بر روی خاک بکر و مربوط به دوره ساخت بنای مرکزی یعنی دوره همزمان با سلجوقی و بعد از آن است که صرفا اشیای منقول آن دوره بر روی خاک آن نواحی پراکنده شده و علائمی مربوط به وجود ساختمان آن دوره دیده نمی‌شود.»

وی با اشاره به تخریب بنای مسجد در اثر سیلاب رودخانه توضیح می‌دهد: در حفاری باستان شناسی، «ابتدا لایه عمیقی از خاک حدود ۴۵ سانتی متر دربرگیرنده خاک آبرفتی (ماسه بادی) بوده و این مساله گواه آن است که لایه ضخیمی از خاک پیرامون بنای اسپی مزگت در طول ۸۰۰ سال (عمر بنای اسپی مزگت) به‌واسطه سیلاب‌ها انباشته شده است. باتوجه به وجود این بستر آبرفتی ضخیم در ضلع شمالی بنا در حالی که رودخانه دیناچال در حدود ۱۰۰متری ضلع جنوبی بنا جریان دارد، می‌توان گفت که سیلاب‌های عظیم، عامل انباشت‌های آبرفتی بوده و بنابراین سیلاب‌های گذشته عامل مهمی در تخریب بنای اسپی مزگت محسوب می‌شود.»

فلاحیان همچنین ابراز می‌دارد: یافته‌های باستان‌شناسی در حفاری‌های سال ۸۵ نشان می‌دهد «حداقل با دو دوره مجزا از دوران اسلامی در اسپی مزگت مواجه هستیم؛ دوره اول مربوط به دوره ساخت بنا، یعنی قرون پنجم و ششم(همزمان با دوره سلجوقی) است، چون از یک طرف کنار نوشته‌های لایه‌های عمیق در کنار پی بنا، سفالینه‌ها و تکه‌آجرهای وجود دارند که موید فرهنگ قرون مذکور و با هم مشابه‌اند. بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که در دوره اول، بنای مرکزی با کاربری مسجد و عبادتگاه برای مردم آن زمان در کنار یک گورستان ایجاد شده بود. اما دوره دوم، مربوط به دوره صفوی و بعد از آن است. درحال حاضر از تکه سفال‌های بدست آمده با یافته‌های سایر محوطه‌های تاریخی هفت دغنان گسگر و قلعه رودخان می‌توان گفت که این منازل مکشوفه به دوره همزمان با ساخت بنا و گورستان مربوط نیستند و پس از یک دوره فطرت حدودا سیصد ساله در آنجا علم شده اند.»

باستان‌شناس دیگری هم می‌گوید: سازه اسپی مزگت، یکی از استثناهای تاریخ معماری گیلان است. که پلان آن نشان می‌دهد برخلاف دیگر مساجد تاریخی گیلان، دارای حیاط مرکزی بوده و سقف آن سر رواق می‌چرخید.

«سید مهدی میرصالحی» می‌افزاید: در تاریخ آمده که «سلطان محمد خوارزمشاه» به جزیره آبسکون در دریای کاسپین پناه برد. امروز این جزیره به دلیل پیشروی آب دریا وجود ندارد.

بنابراین می‌توان گفت فاصله اصلی سازه مسجد تا دریا در زمان ساخت، بسیار بیشتر از ۲ کیلومتر فعلی بوده است.

وی نیز تخریب بخش غربی مسجد را بر اثر سیلاب رودخانه تایید کرده و توضیح می‌دهد: جاده آسفالته‌ای که اکنون از مسیر اصلی تا مسجد وجود دارد، به موازات جاده قدیمی است که در یک مسیر تاریخی قرار داشته و نشان می‌دهد اسپی مزگت نزدیک به راه مواصلاتی و نزدیک به یک مرکز جمعیتی ساخته شده است. این مسیر با آمدن صفویه ارزش بیشتری یافت. زیرا سالانه شاهان صفوی، از همین مسیر عبور کرده و به اردبیل برای زیارت قبور اجداد خود می رفتند و این راه مواصلاتی از گسگر و هفت دغنان عبور می کرد.

وی با بیان اینکه مسجد در مهرماه سال ۱۳۷۹ و به شماره ۲۷۹۶ در فهرست بناهای میراثی کشور ثبت شده، یادآور می‌شود: بعد از حفاری‌های باستان‌شناسی در همان سال، علاوه بر گیاه‌زدایی از بنا، در سال ۱۳۸۰ میراث فرهنگی بر بلندای مسجد یک شیروانی نصب کرد تا جلوی رطوبت به بخش باقی مانده گرفته شود./شبستان